سرما همیشه جزیی از برنامه های کوهنوردی است، به خصوص در نیمه دوم سال که سرما شدیدتر شده، سرمازدگی کوهنوردی (hypothermia) ممکن است برای همه افراد پیش بیاید. این عارضه بسیار موذی و حیله‌گر است و به آرامی به بدن هجوم می آورد و کم کم نفوذ می کند، به طوری که شاید اصلا متوجه آن نشوید. پس اگر راه مقابله با آن یا راهکارهای برطرف کردن یا جلوگیری از آن را ندانیم خیلی سریع ما را غافلگیر می کند و تا مرگ پیش می برد.
سرمازدگی کوهنوردی (hypothermia) اغلب در اثر قرار گرفتن در هوای سرد یا غوطه ور شدن در آب سرد ایجاد می شود و زمانی رخ می دهد که دمای بدن به زیر 35 درجه سانتی گراد برسد. سیستم کلی بدن انسان به نحوی است که دمای عمومی را در حدود 37 درجه سانتی گراد ثابت نگه می دارد. حتما لازم نیست یک فرد در دمای زیر صفر قرار داشته باشد تا خطر هیپوترمی داشته باشد، فقط لازم است دمای محیط کمتر از دمای بدن باشد و یک فرد گرما را به جو اهدا کند یا این دما دو درجه کاهش پیدا کند تا فرد دچار سرمازدگی گردد و اگر به دمای 28 درجه برسد او جان خود را از دست می دهد. همچنین بهتر است بدانیم افراد سالخورده، کودکان، الکلی ها و کسانی که سوء تغذیه دارند، بیماران قلبی، افراد با بیماری کم کاری تیرویید، مصرف کنندگان مواد مخدر یا کسانی که به تازگی سرمازدگی را پشت سر گذاشته اند، بسیار در معرض خطر هایپوترمی یا سرمازدگی هستند.
معمولا در ارتفاعات وزش باد شدید و دمای سرد همیشه هست و در این مواقع بدن به سرعت گرما از دست می دهد و برای حفظ گرمای خود شروع به تلاش می کند، در نتیجه شما شروع به لرزش می‌کنید. با اولین احساس سرما، باید پوشش خود را بررسی کنید تا به هیپوترمی کشیده نشود. هیپوترمی وقتی شروع شود با پوشیدن لباس‌های اضافه بهبود پیدا نمی‌کند، زیرا پوشاک اضافه تولید گرما نمی‌کند و فقط می‌تواند دمای بدن شما را حفظ کنند. اما باور کنید دیگر آن موقع گرمای قابل توجهی در بدن شما باقی نمانده است!
سه عامل اصلی خطرناک برای هیپوترمی دما، میزان وزش باد و مدت زمان قرار گرفتن در معرض سرما هستند و شایع ترین نقاط ایجاد سرما در بدن گوش، پا، انگشتان، دست و بینی هستند. همراه با شروع سرما زدگی در این نقاط در آب پوست بدن یخ می زند و رگهای خونی نازک شده و جریان خون سخت می گردد تا اینکه به کلی متوقف می شود. پلاسمای خون یخ میزند، سلولهای خونی و دیواره های سلولی نفوذ پذیر می گردد.
علایم پوست سرما زده:
- سفت و رنگ پریده (گاهی آبی یا سفید) باشد.
- سرد است.
- مور مور می شود.
- بی حس می شود.
- در موارد شدید سرمازدگی ایجاد تاول می شود.
- تبدیل پوست و اندام صدمه دیده به حالت چرمی شکل یا شبیه موم زرد یا سفید رنگ که در آخر عضو سرمازده سفت و سخت می‌شود و اگر لمسش کنید، حسی شبیه لمس چوب یا گوشت یخ زده خواهید داشت.
نشانه های کلی فردی که دچار سرمازدگی شده:
- احساس سردی و ناراحتی بروز می دهد.
- فک چانه و بقیه اعضای بدن فرد حالت لرزیدن غیر قابل کنترل دارد.
- لب‌ها و انگشت‌های فرد دچار تغییر رنگ شده و به سمت آبی شدن می روند.
- به دلیل سردرگمی ذهنی با کاهش عملکرد مغز فرد بی تاب می شود و شروع به شکایت کردن می کند و رفتارهایی مانند لوس شدن، بی احساس بودن یا غیر منطقی بودن از خود نشان می دهد که شما را متعجب می کند.
- سرعتش کم شده و در مسیر از بقیه عقب مانده است.
- کاهش سرعت در عملکرد ذهنی یا فیزیکی پیدا می کند.
- دچار لکنت زبان زده و بریده بریده حرف می زند.
- تلو تلو خوردن در راه رفتن دارد یا در ایستادن بر روی پاها تعادل ندارد.
- ممکن است دچار هوشیاری کم یا عدم هشیاری، حرکات تشنجی آهسته، افتادن، غش کردن شود.
- فرد دچار گیجی می شود توهم می شود و به اصطلاح پرت و پلا می گوید.
- در اثر سرمای زیاد ممکن است در مرحله جدی دیگر به سرما اهمیتی ندهد و اصلا متوجه نباشد که دستکش هایش را دست نکرده.
- احساس سرما در نقاط بدن جایش را کم کم به احساس درد می دهد.
- میل به نشستن و خوابیدن پیدا می کند و حتی ممکن است دچار فراموشی شود.
انواع سرمازدگی در کوهستان:
- سرمازدگی و یخ زدگی (Frosbite)
در سرمازدگی و یخ زدگی که معمولا در ارتفاعات بالا همراه با برف و بوران اتفاق می افتد و درجه حرارت محیط به کمتر از صفر درجه سانتی‌گراد می رسد و نواحی که بیشتر در معرض سرما یا یخ زدگی قرار می گیرند نواحی انتهایی بدن مثل انگشتان دست و پا، لاله گوش و بینی هستند که معمولا پوشش مناسبی هم نیز ندارند. در افراد با پوست روشن محل سرما زده به رنگ قرمز روشن یا صورتی و در افرادی با پوست تیره، به رنگ خاکستری در می آید و در نهایت قسمت سرمازده رنگ خود را از دست می دهد و به رنگ سفید تغییر رنگ می‌دهد. در صورتی عدم رسیدگی و درمان به موقع فاجعه رخ می دهد و شخص سرما زده توانایی احساس کردن را از دست می‌دهد و در آخر پوست سیاه شده، تاول زده و در نهایت، بافت آن کاملاً از بین می‌رود یا کنده می شود.
- افت دمای بدن (هایپوترمی Hypothermia):
در این مورد دمای مرکزی بدن شخص به 35 درجه سانتی‌گراد یا کمتر می رسد در نتیجه با کاهش دما، بدن تلاش می کند تا گرما را حفظ کند تا از عملکرد ارگان های حیاتی مطمئن شود و با این کار علائم زیادی از خود بروز می دهد که بارزترین آن لرزش شدید بدن در واکنش به از دست ادن گرمای خود است و به تدریج اگر رسیدگی نکنید علایم ذکر شده بالا نیز پدیدار می شود.
سرما زدگی و یخ زدگی و هایپوترمی دو خطر جدی در فصول سرد سال است که بر روی هم اثر مستقیم دارند و حتما به کوچکترین علايم آن توجه کنید و به موقع اقدام کنید تا یک سرمای ساده بدن و یک لرزش خفیف برایتان منجر به فاجعه یا از دست دادن عضوی از بدنتان نشود.
هایپوترمی و سرمازدگی در سه درجه دمایی اتفاق می افتد و شامل سه مرحله خفیف، متوسط و شدید به شرح زیر است:
- هایپوترمی خفیف (Mid) که در این مرحله دمای مرکزی بدن بین 32 تا 35 درجه سانتی گراد است و علایم زیر را دارد:
- احساس سرما و لرز خفیف تا شدید
- حالت سیخ شدن موها
- کم شدن توان حرف زدن که به تدریج تكلم حالت بریده بریده به خود می گیرد.
- حالت ضعف و بی حالی و عدم توانایی در همراهی با دیگران
- اختلال در حرکات عضلانی
- حالت بی تفاوتی نسبت به محیط
- میل به نشستن و خوابیدن و عارض شدن فراموشی
- رفته رفته عدم تعادل و ناهنجاری در رفتار
- تاری دید نیز در برخی موارد
- هایپوترمی متوسط (Moderate) که در این مرحله دمای مرکزی بدن بین 32 تا 28 درجه سانتی گراد است و علایم زیر را دارد:
- شدت یافتن برخی علائم مرحله قبل
- كاهش شدیدتر هوشیاری تا مرحله ورود به كما
- عضلات به تدریج سفت و سخت شده و ناتوانی در تکان دادن اندام‌ها
- ضعیف شدن نبض و ضربان قلب
- نامنظم شدن تنفس
- سرد، متورم و کبود شدن پوست بدن مانند تغییر رنگ لب، گوش‌ها، انگشتان دست و پا به آبی
- افزایش سردرگمی و فراموشی
- رفتاری غیرمنطقی و پرخاشگرانه
- لکنت زبان
- توقف لرز بدن
- هایپوترمی شدید تا مرگ (Sever) که در این مرحله دمای مرکزی بدن به كمتر از 28 درجه سانتی‌گراد و علایم زیر را دارد:
- گشاد شدن مردمک چشم
- ازدیاد ناگهانی انرژی
- فرد به حالت کمای عمیق می رود تا جایی که ممکن است مرده به نظر برسد!
- ضربان قلب و تنفس نا منظم و آهسته که البته اگر وجود داشته باشد.
اقدامات درمانی سرمازدگی در کوهستان و کمک های اولیه:
- فرد را سریعا از محیط سرد دور کنید و او را به محلی خشک و دور از باد انتقال دهید. اگر امکان انتقال ندارید به هر روش ممکن فرد را از معرض سرما و باد محافظت کنید.
- با مصدوم بسیار آرام و با احتیاط رفتار کنید و فرد سرمازده را مانند شیشه ای نازک فرض کنید که هر آن احتمال شکستن دارد. هر گونه تکان ناملایم یا ضربه‌های ساده می‌تواند باعث مرگ او بشود.
- لباس های خیس او را در بیاورید و اگر لازم است آنها را پاره کنید. سپس بدن او را خشک کرده و لباس خشک پوشانده و همچنین سر او را نیز با کلاه یا … بپوشانید. کیسه‌های آب گرم خشک را نیز می توانید زیر بغل، کشاله ران یا روی سینه او قرار دهید.در این مرحله سعی کنید زیاد او را حرکت ندهید.
- مراقب باشید فرد بیمار روی زمین خشک و سرد نباشد و حتما او را روی پتو یا سطح گرم دیگری بخوابانید.
- همواره تنفس او را مرتب چک کنید. فردی که وارد مرحله هیپوترمی شدید شده ممکن است بیهوش بوده و علائم واضحی از ضربان قلب و یا تنفس نداشته باشد. در صورتی که تنفس اش متوقف شده یا بسیار کم و سطحی است احیاء قلبی تنفسی را شروع کنید.
- او را به همراه فردی دیگر در داخل کیسه خواب یا کیسه نجات قرار دهیم و حرارت بدنشان را تقسیم کنید. اگر این کار را با دو نفر داوطلب انجام می دهیم، بهتر است مقداری از لباس‌های مصدوم را کم کرده یا کنار بیمار پوست به پوست مفید تر خواهد بود.
- اگر بیمار به هوش است و فادر به بلعیدن مایعات است به او کم کم نوشیدنی گرم غیر الکلی بدهید.
- پس از انجام این مراحل و بهتر شدن حال او اصلا اصرار به ادامه مسیر به فرد بیمار نکنید بلکه سریع ترین و امن ترین مسیر را برای ترک کوه پیدا کنید.
- وقتی به پایین کوه رسیدید اقدامات گرم کننده را برای او ادامه دهید و حتما با پزشک یا اورژانس تماس بگیرید. یادتان باشد فرد سرمازده اگر برای بار دوم در معرض هوای سرد قرار بگیرد با شدت بیشتری سرمازده خواهد شد و بسیار خطرناک است
- پوست تن بیمار را نیز چک کنید. با فشار انگشت و شست به حالت نیشگون گرفتن، خون باید 2 ثانیه طول بکشد تا روی پوست برگردد. اگر بیشتر از این طول بکشد، نشان می‌دهد گردش خون در حال کند شدن است.
- در مرحله سوم یعنی هایپوترمی شدید مانند موارد بالا اقدام کنید، اما مصدوم را جابجا نکنید و بلافاصله برای کمک تماس بگیرید. فردی که به کمای هیپوترمی رفته این شانس را دارد که حتی پس از چند ساعت در کما بودن بار دیگر به زندگی برگردد؛ اما در صورت انجام ندادن کمک یا اقدامات لازم در این مرحله امکان مرگ بسیار زیاد است.
- اگر مصدوم هوشیار و بیدار است او را تشویق کنید بنشیند و دست‌ها و پاهایش را در سینه و شکم خود جمع کند.
- اگر برایتان امکان دارد محیط اطراف بیمار را با جمع شدن افراد در اطراف گرم نمایید.
- به هیچ عنوان به او نوشیدنی الکلی نخورانید. الکل باعث گشاد شدن عروق شده و شاید بدن بیمار را از داخل گرم کند، اما باعث انبساط رگهای خونی شده که نتیجه آن، از بین رفتن سریع گرما از سطح پوست است.
- بیمار را ماساژ ندهید زیرا با ماساژ پوست صدمه دیده خون گرم از قسمت مرکزی بدن، به سمت پوست می رود و به جای گرم کردن مصدوم، می‌تواند صدمه جدی به آن ناحیه بزند.
- اگر شرایط روشن کردن آتش را دارید این کار ا انجام دهید اما حواستان باشد مصدوم در معرض تماس مستقیم با حرارت آتش نباشد.
- به این نکته حتما توجه کنید که پروسه سرمازدایی از بیمار باید به آرامی انجام گیرد زیرا اگر بافت سرما زده مانند دست را در آب خیلی گرم قرار دهید با بازگشت گردش خون، ذوب می‌شود و بافت در اثر تحلیل اکسیژن از بین می‌رود.
پس از سرمازدگی و درمان آن در کوهستان یا مرکز درمانی و مراجعه به منزل ممکن است محل سرمازده تاول بزند، حواستان باشد آن ها را دستکاری نکنید یا بترکانید زیرا سطح پوست تاول بهترین مانع برای جلوگیری از عفونت است. اگر تاول خودش ترکید، محل آن را ضدعفونی کنید و حتما آنتی بیوتیک مصرف کنید. همچنین ممکن است تا چند وقت درگیر این بیماری از نظر روحی و جسمی باشید تا کاملا بهبود پیدا کنید، پس یادتان باشد که ضعف و خستگی، بیخوابی، گرسنگی و تشنگی، مشکلات روحی مثل ترس، نامیدی و اضطراب باعث تشدید و طولانی شدن پروسه بهبود می شود، بنابراین سعی کنید تا بهبودی کامل از این موارد دور باشید.
راه های جلوگیری از سرمازدگی:
- ساده ترین و بهترین راه استفاده از پوشاک مناسب به صورت لایه به لایه و اصولی برای رفتن به ارتفاعات در هوای سرد است.
- همیشه از تجهیزات مناسب که محافظت کامل در مقابل سرما دارند و ضد آب هستند استفاده کنید.
- در بین مسیر حتما استراحت کنید و انرژی خود را کاملا تخلیه نکنید.
- غذاهای پر انرژی و گرم با هضم راحت قبل از شروع بخورید یا همراه خود ببرید.
- داروهای مسکن کدیین دار و آرام بخش زیاد استفاده نکنید.
- نوشیدن آب به میزان لازم فراموشتان نشود. زیرا آب کافی در بدن باعث گردش خون مناسب شده و دمای مرکزی بدن را تنظیم و حفظ می کند.
- در طی مسیر قهوه زیاد مصرف نکنید. همچنین نوشیدنی الکلی به هیچ عنوان نخورید.
- به باید و نباید های کوهنوردان و قوانینی که مورد توافق آنهاست برای حفظ سلامتی و جان خودتان و دیگران احترام بگذارید
- به توصیه های افراد یا ستاد مستقر در ایستگاه های اطلاع رسانی امداد و نجات کوهستان توجه کنید و نادیده نگیرید.
سایت یاناکوه بهترین و مناسب ترین تجهیزات، پوشاک و … را برای شما عزیزان در نظر گرفته است که می توانید با مراجعه به بخش های مختلف سایت خرید مناسب خود را انجام دهید و از کوهنوردی در زمستان و هوای سرد لذت ببرید و در سلامت و ایمنی کامل و بدون هیچ آسیب یا اتفاق ناگواری با خاطره ای خوش به آغوش خانواده بازگردید.
